Κάποια μνημεία στο Γράμο

Ξέρω, σας έχω σκοτίσει λίγο με τα θανατερά μου αλλά οφείλετε να παραδεχτείτε πως με 'χαν πιάσει πολύ πριν το «Ψυχή Βαθιά» και τα συναφή.
Ένα από τα προβλήματα που συναντάω συχνά στο Γράμο είναι η προσπάθεια να χρονολογήσω τα μνημεία και να κατατάξω τους νεκρούς.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το ηρώο που βρήκα το περασμένο καλοκαίρι στο Λειβαδοτόπι Γράμου. Λέει ονόματα και χρονολογίες αλλά δεν εξηγεί τα τι και τα πώς.

Πέντε μέτρα παρακάτω είναι δύο βρύσες εις μνήμη νεκρών παπούδων, θείων και πατεράδων. Ιδια επώνυμα, διαφορετικά ονόματα από τον κατάλογο του μνημείου. Κάποια σαν να συνδέονται με συγγένεια. Καινούργιες κατασκευές, απόλυτη έλλειψη εξηγήσεων ή δραματικών επιθέτων. Η οικογένεια Κοράνη είναι εμφανές ότι πλήρωσε άγρια τον Εμφύλιο. Και μόνο πρόσφατα μπόρεσαν οι απόγονοι να έρθουν να χτίσουν μία βρύση. Ήπιαμε λίγο νεράκι εις μνήμην.

Και στα τρία παραπάνω μνημεία αριθμούνται συνολικά 11 διαφορετικοί Κοράνηδες! Δεν ξέρω αν σκοτώθηκαν όλοι στον Εμφύλιο (εδώ υπάρχει και το όνομα ενός άλλου Κοράνη, από το Λιβαδοτόπι επίσης, που πέθανε το 1975 στην Τσεχοσλοβακία.) *
Οπότε, θυμάμαι τα περσινά παραδείγματα από το Πευκόφυτο και τη Σλίμνιτσα. Η ασάφεια, πλέον, είναι πάρα πολύ σαφής! Οι νεκροί ήταν με τους χαμένους.
Λίγα χιλιόμετρα παρακάτω, πάνω από τον Αλιάκμονα, όπως κατεβαίνει για το Νεστόριο, βλέπω τα δύο παρακάτω μνημεία. Δίπλα-δίπλα!

Το επάνω είναι συλλογικό, εις μνήμη των νεκρών κάποιου τάγματος. Το κάτω είναι ατομικό, από την αδελφή ενός σκοτωμένου στρατιώτη. Κοιτάω τις ημερομηνίες. Η προτελευταία μέρα του πολέμου στον Γράμο.
Δεν σκύβατε λιγάκι, ρε σεις, να προλάβετε να γεράσετε;

Αρκετά χιλιόμετρα μακρύτερα, στο δρόμο από την Καστοριά προς το Νεστόριο, βρίσκω το μνημείο με όλες τις εμφυλιοπολεμικές προδιαγραφές. «Ιεραρχία, Κομουνιστοσυμορίτες, Σύνδεσμοι Έφεδρων Πολεμιστών» και πάει λέγοντας.

Αυτά δεν έχω κανένα πρόβλημα να τα κατατάξω. Ούτε και να τα αντικρύσω...

*Κάποιος σκέφτηκε ότι οι βρύσες στο Λιβαδοτόπι είναι απλώς εις μνήμην τεθνεώτων. Ίσως· αλλά πού είναι οι γιαγιάδες; Οι θείες; Οι μανάδες; Δεν μπορεί να ζούν όλες ή να μην θέλει να τιμήσει κανείς τη μνήμη τους...